Vergrijzing blijft een belangrijk thema voor beleggers in de komende jaren. Welke gevolgen heeft de grijze golf op beurs, de arbeidsmarkt en het pensioensysteem? Dit is deel 1 in een driedelige serie over dit thema.
In Nederland ontvingen in 2010 bijna 3 miljoen mensen bij elkaar circa 30 miljard euro aan AOW. Dit is 10 miljard meer (+50%) dan tien jaar geleden. In deze periode nam het aantal AOW’ers toe met ongeveer 30%, van 2,3 miljoen naar bijna 3 miljoen. Overigens bedraagt het aantal 65-plussers in Nederland zo’n 2,65 miljoen; circa 10% van de AOW’ers woont namelijk in het buitenland.
Het aantal AOW’ers zal de komende vijf jaar met 0,5 miljoen toenemen tot 3,5 miljoen, oftewel circa 17%. De ontvangen AOW-premies, betaald door werkenden, dekken ruim 60% van de uitgaven. De overheid draagt het restant bij en dit aandeel neemt toe.
Vergrijzingsgolf versnelt
De vergrijzingsgolf die op ons afkomt gaat langzaam, maar versnelt de komende decennia. We hebben nauwelijks ervaring met de economische impact van de vergrijzing op de samenleving. Japan is het eerste land dat daar mee te maken heeft. Het vergrijzingsproces is het resultaat van twee megatrends:
- Een lagere vruchtbaarheidsgraad, die in westerse landen (uitzondering de VS) per saldo onder de vervangingsratio van 2,1 kind per vrouw ligt. Overigens geldt dit ook voor China, dat één-kind-beleid voert.
- Een stijgende leeftijd door een gezonder leven en betere medische voorzieningen.
Naar verwachting zijn in 2020-2025 1 miljard mensen 60-plusser, oftewel circa 13% van de wereldbevolking op dat moment. In 2050 verwacht men circa 2 miljard 60-plussers, die dan 22% van de in totaal 9,2 miljard mensen uitmaken.
Momenteel woont 10% van de bevolking in Europa (inclusief Rusland), ruim 5% in Noord-Amerika, bijna 15% in Afrika, 9% in Latijns-Amerika en ruim 60% in Azië. Als gevolg van de twee genoemde megatrends zullen de 60-plussers ongeveer in 2045 het aantal jongeren (0-14 jaar) overtreffen. Dit was in 1995 al het geval in Europa, inclusief Rusland. (Op de site van de Verenigde Naties is hier veel info over te vinden. Ook interessant is de website van het CBS over demografische ontwikkelingen in Nederland.)
Ontwikkeling vruchtbaarheidsgraad en levensduur wereldbevolking 1950-2050:
Bron: United Nations Population Division
Support ratio
Door vergrijzing van de bevolking neemt de demografische druk toe. Je kunt dit splitsen in een jongeren-afhankelijkheidsratio, die aangeeft hoeveel personen er tussen 0 en 14 jaar zijn per honderd personen tussen 15 en 64 jaar (groene druk als dit toeneemt) en een ouderen-afhankelijkheidsratio. Die geeft het aantal personen van 65 jaar en ouder aan per honderd personen tussen 15 en 64 jaar (grijze druk als dit toeneemt).
Het is met name de grijze druk die zorgen baart. Er wordt ook wel gesproken over een support ratio, het aantal mensen tussen 15 en 64 jaar voor elke persoon van 65 jaar of ouder. De potentiële support ratio (PSR) richt zich op de toekomst en geeft grofweg aan hoeveel potentiële werknemers er per oudere persoon zullen zijn. Als de bevolking vergrijst, daalt de potentiële support ratio.
Deze ratio daalde tussen 1950 en 2009 voor de gehele wereldbevolking van circa twaalf tot negen potentiële werknemers per persoon van 65 jaar of ouder. In 2050 is deze ratio naar verwachting verder gedaald tot vier potentiële werknemers per oudere persoon (zie figuur).
Bron: United nations Population division
Eén op twee
Momenteel werken in West-Europa vier mensen op één gepensioneerde, in 2050 is dit volgens de prognoses van de Verenigde Naties gedaald tot twee personen op één gepensioneerde. We laten buiten beschouwing dat in de groep 15- tot 64-jarigen mensen zijn die niet voor zichzelf kunnen zorgen, zoals invaliden, werklozen en vrouwen die voor de kinderen zorgen. Zoals er ook 65-plussers zijn die nog doorwerken. Ook de effecten van immigratie en emigratie noemen we hier niet. De genoemde ratio’s variëren natuurlijk per land/werelddeel, stad/platteland en tussen mannen en vrouwen.
Een afname van de potentiële support ratio impliceert een stijging van de ouderen-afhankelijkheidsratio. Het geeft aan dat een toenemend aantal begunstigden van gezondheidszorg en pensioenssystemen moeten worden ondersteund door een relatief kleiner aantal premiebetalers.
Het moge duidelijk zijn dat (1) wanneer sterftetabellen naar boven worden aangepast (men wordt immers gemiddeld ouder), (2) de rente laag is, waardoor meer kapitaal nodig is en (3) er ook nog prijsindexatie wordt gegarandeerd, de dekkingsgraden dalen en de premiestortingen onvoldoende zijn.
Dreigende devaluatie
Zodoende dreigt een devaluatie van de pensioenrechten. Veel pensioenfondsen zijn al overgestapt naar middelloon (in plaats van pensioenen te baseren op eindloon) en hebben vastgestelde uitkeringen (defined benefits), grotendeels omgezet naar beschikbare premieregelingen (defined contribution). Ook gaan de pensioenleeftijden omhoog.
De vraag die opkomt is in hoeverre er collectief of individueel gespaard moet worden voor een pensioen en of er generatie-onafhankelijke spaarsystemen moeten komen. Denemarken kent een model waarbij men geleidelijk switcht van het systeem waarbij de huidige generatie de pensioenen betaalt van de vorige generatie, naar een systeem waarbij een generatie voor haar eigen pensioen spaart.
De aloude opvatting is dat als je op een optimale wijze wil voorzien in de oude dag van grote groepen werknemers, het collectief moet. Werknemers/mensen zijn vaak niet in staat om individueel en in vrijheid de verantwoordelijkheid te nemen om al vroeg iets voor later opzij te zetten. Bovendien heeft het individu over het algemeen onvoldoende kennis om dit te doen.
Situatie Nederland
Overigens zijn in slechts negen van de dertig OESO-landen pensioenfondsen wettelijk verplicht gesteld. In de staten met vrijwillige regelingen participeert meestal slechts de helft van de werknemers. In de VS en het VK bijvoorbeeld zijn werknemers niet (meer) verplicht om deel te nemen aan de pensioenregeling die de werkgever aanbiedt. Bij veel landen worden pensioenen uit de overheidsbegroting betaald.
Nederland staat er relatief gunstig voor omdat zijn pensioen assets aanzienlijk meer waard zijn (circa 800 miljard euro) dat het bruto nationaal product (circa 600 miljard euro). Er zijn maar weinig landen waar dit ook geldt.
Wordt vervolgd