In Inferno – naar Dan Browns boek – moet Tom Hanks een serie Dante-raadsels oplossen om de wereldbevolking te redden. Inferno is het eerste deel van het epische gedicht De Goddelijke Komedie. De Italiaanse dichter beschrijft zijn reis door de drie rijken van het hiernamaals: hel, louteringsberg en hemel.
Financiële markten vrezen nu voor hel en verdoemenis vanuit Italië. Weliswaar niet de bloedige soort van Dante, maar wel een economisch pijnlijke. Op 4 december staat een referendum gepland over het electorale stelsel.
Deze volksraadpleging is mede door zijn eigen toedoen uitgegroeid tot een stem over premier Renzi.
Pek en veren
Er zijn duidelijke overeenkomsten tussen Dantes Florence en Renzi’s Italië. De Komedie is mede een pamflet waarin de Florentijnse elite een plek in de hel krijgt vanwege morele decadentie, hoogmoed en afgunst. Vandaag de dag zou Dante weer los kunnen.
Het Italiaanse volk is het beu getuige het succes van de populistische, eurosceptische Vijfsterrenbeweging van Beppe Grillo. Dante zou de juiste woordvoerder zijn geweest voor ontevreden gewone burgers: hij schreef in Italiaanse volkstaal - Florentijns dialect - en plaatste corrupte politici en ambtenaren in kokend pek.
Zo ver gaat Grillo niet, maar hij overgiet de gevestigde orde wel met spreekwoordelijke pek en veren. Dante had zijn hoop gevestigd op de Keizer voor heropleving van het Roomse rijk. Italianen en markten hadden hun hoop gevestigd op Renzi. Voldoende hervormingsuitdagingen voorhanden.
Ze de baas worden zal veel langer duren dan de zeven dagen die Dante kwijt was aan zijn tocht.
Minder vertrouwen
Italië is een van de slechtst presterende geïndustrialiseerde landen op de ease of doing business-index met een 50ste plek. Op de Economic Freedom Index bekleedt Italië de 86e plek, ingeklemd tussen Marokko en Madagaskar. Het is maar zeer de vraag of de electorale hervormingen veel helpen.
Zelfs Renzi’s partijgenoten en voormalige premiers D’Alema en Monti bevinden zich in het nee-kamp, maar ook andere experts zijn sceptisch.
Ten eerste wordt het dieperliggende probleem niet aangepakt. Renzi wil dat de politiek makkelijker besluiten kan doordrukken, maar het Italiaanse parlement neemt jaarlijks meer wetten aan dan de volksvertegenwoordigingen van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland.
Haperende implementatie is een van de grootste problemen. Bovendien worden senatoren straks niet rechtstreeks meer gekozen, maar benoemd vanuit regionale raden. Hierdoor is de directe band met de kiezer weg en bovendien worden regionale politici nog minder vertrouwd dan de landelijke.
Allerlei obstakels
De directe link tussen kiezersvoorkeuren en parlement wordt verder ondermijnd doordat in het Lagerhuis de winnende partij automatisch 54% van de zetels krijgt. Ook al zouden electorale aanpassingen bijdragen aan het dichterbij brengen van economische hervormingen, er zijn nog allerlei andere obstakels:
- lage consumptie door een snel vergrijzende bevolking
- een wankel bankensysteem
- een cultuur van risicoaversie waardoor ondernemerschap afgeremd wordt
- een traditie van familiefinanciering van ondernemingen waardoor bedrijven klein blijven
Markten zijn daarom te positief over een Italiaanse groeiboost bij een positieve referendumuitslag. Echter, de kans is groter dat de Italianen Nee zeggen. Misschien dat Trumps overwinning dit nog aannemelijker maakt, omdat kiezers denken:
“Bij een Trump-overwinning werd paniek voorspeld, maar markten reageerden opgetogen. Dan kunnen wij ook wel een gokje wagen.”
Geen wondermedicijn
Dit scenario zal direct na het referendum tot negatieve marktreacties leiden, maar herstel zal optreden als de ergste vrees – M5S aan de macht en een euroreferendum – ongegrond blijkt.
Toch zal herstel relatief zijn, aangezien het referendum de bevestiging zal zijn dat de populistische bui recht boven Europa hangt en de ergste regen nog kan vallen wanneer Nederland en Frankrijk naar de stembus gaan.
Soms ontstaat de indruk dat electorale hervormingen een wondermedicijn zijn dat Italië erbovenop helpt. Dit is ongegrond. De voorgestelde veranderingen zijn bij lange na niet voldoende en kunnen zelfs het tegenovergestelde bereiken van wat ze beogen.
Bovendien is de kans groot dat de kiezer komend weekend Nee stemt. Een inferno ingegeven door Grillo’s koppige barbaren ligt niet in het verschiet, maar ook het goede einde van de Goddelijke Komedie niet. Voorlopig ploetert Italië voort op de economische louteringsberg.