Vijf jaar geleden viel Lehman Brothers. Dat moment wordt vaak omschreven als 'het begin van de financiële crisis', maar dat was het natuurlijk niet. Lehman was een grote eruptie van een vulkaan die al een tijdje aan het borrelen en vuurspuwen was.
Maar voor de financiële crisis was Lehman, om het maar even in showbizztermen te zeggen, de doorbraak naar het grote publiek. Zeker in Amerika, waar ineens miljarden aan spaar- en beleggingsgeld in rook opging, maar ook in Europa, waar ineens duidelijk werd dat het om meer ging dan een Amerikaans hypothekenprobleempje.
Dat de gemiddelde spaarder dit niet zag aankomen kun je je voorstellen, maar ik verwonderde me er destijds al over dat bankbestuurders en grote beleggers naderhand glashard beweerden dat deze schokgolf 'onmogelijk te voorzien' was geweest. Wie in de maanden, nee jaren, daarvoor de krant oplettend had gelezen had op z'n minst kunnen weten dat er nogal wat banken opzichtig aan het wankelen waren.
Incompetentie en kuddegedrag
Ik vind IceSave nog altijd een goed voorbeeld. Dat kleine spaarders hun geld massaal naar Reykjavik mailden kun je ze moeilijk kwalijk nemen. De bank had een vergunning en viel onder het depositogarantiestelsel. Maar ook treasurers van gemeentes en overheidsinstellingen parkeerden doodleuk - en niet-gegarandeerd - miljoenen in IJsland.
Van een institutionele belegger die over vele miljoenen gemeenschapsgeld gaat mag je toch verwachten dat hij of zij af en toe het FD of de Financial Times inkijkt. Daarin stonden al een halfjaar verhalen over de grote problemen waar de IJslandse economie in terecht was gekomen.
Waarom dan toch gaan voor die paar extra procentjes? Wat mij betreft zijn daar maar twee antwoorden op mogelijk: incompetentie (dus echt de krant niet lezen) of kuddegedrag. Waarbij de een de ander niet uitsluit, natuurlijk. Nooit werd het kuddegedrag in de financiële wereld beter verwoord dan door de onsterfelijke woorden van Citigroup-CEO Chuck Prince:
"As long as the music is playing, you've got to get up and dance. We're still dancing."
Niemand had de guts
Dat zei hij overigens al in juli 2007, ruim een jaar voor de val van Lehman, om nog maar even aan te tonen dat ook Wall Street-CEO's de bui heus wel zagen hangen. Het kuddegedrag van de financiële industrie samengevat in één pijnlijke, historische quote.
Dat de geldmachine ooit een keer gierend tot stilstand zou komen wisten de bankiers - althans de slimmere onder hen - ook wel. Zeker eind 2007 en de eerste helft van 2008. Maar niemand had de guts (en de wil) om de kip met de gouden eieren te slachten, ruzie met aandeelhouders te maken en het jaarlijkse bonusfeestje te verpesten. En dus bleef de trein voortrazen - tot de Lehmancrash.
Je zou zeggen dat de megacrisis van de laatste jaren de financiële wereld wel zou hebben gezuiverd van de uitwassen. Tenslotte was het eigenlijk wel absurd dat een in de kern faciliterende industrie - banken zorgen voor de geld- en kapitaalstromen die de economie helpen functioneren - zelf veruit de grootste economische sector was geworden.
Amerikaanse banken weer op krachten
Briljante natuurkundigen, ingenieurs en biochemici gebruikten hun talent niet meer om prachtige dingen uit te vinden, maar gingen in plaats daarvan bij een bank voor veel geld financiële producten in elkaar sleutelen die vervolgens werden verkocht aan pensioenfondsbeleggers die nauwelijk begrepen wat ze eigenlijk kochten.
Ja, natuurlijk zijn de banken gekrompen na de crisis en zijn er diverse derivatentijdbommen ontmanteld. Maar hoe zit het verder met de zuivering? Een veelzeggend grafiekje uit de Washington Post: In Amerika zijn de banken al bijna weer zo sterk als ze waren voor de crisis.
In Nederland ligt dat iets anders, met twee van de vier grote banken in handen van de staat en één die slechts kon overleven met hulp van de overheid. Toch blijf ik me hier ook soms verbazen over de hardnekkigheid van bankiersgedrag. Een paar weken terug schreef NRC een mooi verhaal over de weerstand binnen ABN Amro tegen het beleid van topman Gerrit Zalm.
"Grote deals"
De anonieme bankiers die werden geciteerd hunkerden nog steeds naar de good old days, toen ze even dachten in de internationale eredivisie mee te kunnen spelen. ABN Amro moet geen saaie middenstandsbank zijn, maar weer 'zakendoen', en 'grote deals' binnenhalen, vonden ze.
Eerlijk is eerlijk, de PR-afdeling van de bank reageerde alert en liet weten die heimwee naar glorieuze tijden te kunnen missen als kiespijn: "ze schetsen een bank die ABN Amro niet meer is en niet meer wil zijn." Terecht, lijkt me, maar het geeft maar aan dat 'cultuuromslag' een woord is dat het vooral goed doet in vrome teksten, maar in de praktijk ontzettend moeilijk te realiseren is.
Een hele generatie - misschien wel twee - van bankiers en andere financiële dienstverleners heeft een leven lang te horen gekregen dat ze winnaars moesten zijn, deals moeten binnenslepen, omzettargets halen, en als ondernemers moeten denken. En wie dat het beste kon werd daar ook nog eens vorstelijk - letterlijk - voor beloond.
Wil om te scoren
Gaan diezelfde mensen nu braaf 'de klant centraal' stellen? Misschien zouden ze wel willen, maar de wil om te scoren zit diep verankerd en zolang de bank nog steeds de beste productverkopers het best beloont is er weinig stimulans om het anders te doen. Het tempo waarin de financiële wereld verandert is schrikbarend laag als je het vergelijkt met de snelheid waarmee het kaartenhuis instortte.
De 'redding' van allerlei banken door overheden heeft daar ook niet echt bij geholpen, natuurlijk. Daardoor is de druk bij de banken enigszins van de ketel en heeft vooral de overheid een probleem. Die verhaalt dat weer op de burger. Zo is de situatie vijf jaar na Lehman: banken zijn gekrompen maar herstellende, terwijl de bevolking het volle gewicht van de crisis nu echt begint te voelen, door bezuinigingen, hoge werkloosheid en nullijnen.
Is dat fair? Nee, niet echt. Kon het anders? Dat is alweer moeilijker te zeggen. Had Wouter Bos ABN Amro en ING gewoon moeten laten klappen? Of had de Amerikaanse regering Lehman juist moeten redden? Je kunt er eeuwig over blijven twisten. Feit is dat de crisis linksom of rechtsom nooit voorkomen had kunnen worden - het verloop was alleen anders geweest. Er zat al veel te lang veel te veel scheef in het systeem. En dat is nog lang niet allemaal rechtgezet.