In het oog springende gebeurtenissen, zoals terroristische aanslagen, hebben meestal geen extreme en langdurige uitwerking op markten en economieën. Maar grote geopolitieke trends kunnen wel een belangrijke impact hebben. Zoals machtsverhoudingen die verschuiven in de wereld.
Om dat uit te leggen, ga ik even een stapje terug. Sinds het einde van de Koude Oorlog is de VS de baas geweest en onder diens leiding zijn instituten zoals de Wereldbank, het IMF en de VN opgericht en uitgebouwd. Andere landen hielden zich min of meer aan de regels – geschreven of ongeschreven – die de VS opstelde. Dat is voorbij.
China en Rusland nemen geen genoegen meer met de rol die zij vroeger hadden. Onder Deng was de houding: ‘onze tijd komt wel’. Nu president Xi aan de macht is, is het zover, vinden ze zelf. Ze zijn, afhankelijk van de meetmethode die je gebruikt, de eerste of tweede economie ter wereld en willen niet meer alleen maar doen wat de VS zegt. China’s zeggenschap staat niet meer in verhouding tot zijn grootte.
Afbrokkeling van de macht van de VS
China heeft zich onder Xi opgeworpen als leider van de globalisering. Met het Belt & Road Initiative wil het het voortouw nemen en fatsoenlijk met andere landen omgaan. Maar doet het dat ook? Dat is lastig te controleren. China’s invloed op omliggende landen is groot, bijvoorbeeld door de uitbreiding van zijn havennetwerk. Recent heeft het een haven op Sri Lanka voor 99 jaar in handen gekregen, omdat Sri Lanka anders zijn schulden niet meer kon betalen. Voor handelsdoeleinden, zegt China, maar India is bang dat China het als militaire haven zal gebruiken.
Donald Trump ziet ondertussen de nummer 1 positie van de VS in het geding komen. Hij schildert China daarom af als vijand, maakt ruzie met zijn buren Canada en Mexico en daagt Europa uit. Het aanzien van Amerika in de wereld is flink afgenomen, maar dat betekent niet dat we het land minder serieus moeten nemen.
De dollar is nog steeds de almachtige reservevaluta. Andere landen willen de dollar wel wegmanoeuvreren, maar zijn er te klein voor. De Chinese kapitaalmarkt is nog niet open genoeg om de yuan veel verder te laten groeien en de euro kan de positie van de dollar ook nog niet overnemen. Op de lange termijn zou er wel een munt naast de dollar kunnen staan.
Bovendien heeft de VS heeft een uitgebreid netwerk van bondgenoten en allianties en tussen de zeshonderd en zevenhonderd militaire basissen buiten de VS. China heeft pas vorig jaar zijn eerste militaire basis in het buitenland geopend, in Djibouti en heeft veel minder partners. Het is niet zo dat China en Rusland opeens positiever in het nieuws zijn of het beter doen. Ze steken gewoon wat minder bleekjes af bij de VS.
De doorbraak van het populisme
Populisme heeft een flinke opkomst doorgemaakt in het Westen, maar bijvoorbeeld ook in Brazilië en de Filipijnen. Trump was niet de eerste, maar hij springt er wel uit. Hij is brutaal, mediageniek en natuurlijk de leider van de machtigste democratie ter wereld. Populisme is niet puur sociaal-cultureel of puur economisch gedreven.
Eigenlijk is het vooral een reactie op het liberalisme van leiders zoals Clinton, Blair en Kok dat bekend staat als de Derde Weg. In de jaren dat zij aan de macht waren, ontwikkelden democratische staten zich tot marktstaten – ultiem kapitalistische staten die alleen maar marktgericht denken, de meest extreme vorm van globalisering. Bill Clinton’s adviseur, James Carville, zei ooit dat als hij dood zou gaan, hij terug wilde komen als de obligatiemarkt. Daar zit namelijk de echte macht, de macht van de markt.
Door globalisering, de grotere openheid en mogelijkheden om informatie boven water te halen, lijkt het of er veel meer woede en corruptie zijn dan vroeger. Maar ik vraag me af of dat echt zo is. In elk geval kunnen emoties wel versterkt en sneller verspreid worden en zijn multinationals in staat om landen tegen elkaar uit te spelen, omdat bedrijven veelal niet meer aan grenzen gebonden zijn en politici wel.
Dani Rodrik noemt dat het trilemma van de wereldeconomie: democratie, globalisering en soevereiniteit kunnen niet alle drie samengaan. Een van de drie zal er altijd bekaaid afkomen. Daar worstelt de wereld nu mee.
Brexit verandert weinig
Precies. Brexit wordt met een transitieperiode, zoals het er nu uitziet, nog negentien maanden napraten. Daarna kunnen de voorlopige afspraken volgens het nieuwste plan nog twee jaar verlengd worden. Dus ik denk niet dat er na 29 maart heel veel zal veranderen. Alles hangt nu af van het Britse parlement. Het probleem is dat er voor geen enkele optie een meerderheid in de kamer bestaat.
Elke groep kan een ander plan tegenhouden. Maar Theresa May geeft niet snel op; die stapt niet zomaar op. Wel opvallend is dat sommige eurosceptische Britse conservatieven overwegen om in de EU te blijven en dan van binnenuit de boel te traineren – net als Polen en Hongarije. Die houden zich ook niet aan afspraken en doen wat ze willen, maar zitten wel in de EU.
De politiek komt er toch niet uit. Wel goed is dat de andere Europese landen de gelederen gesloten houden. May heeft echt wel proberen te stoken en getracht aparte afspraken te maken, maar dat is niet gelukt. Voor Brussel is het belangrijk dat het Verenigd Koninkrijk niet met een te goede deal vertrekt. Want dan willen andere landen dat ook.
Problemen en risico’s voor 2019
Het economische klimaat in Europa wordt minder goed en China zwakt af. Verder is er sprake van een dreigende handelsoorlog, Brexit en laag blijvende productiviteitsstijgingen. Mocht er een recessie uitbreken, dan hebben centrale banken door de lage rente niet het rentewapen om die te bestrijden.
En vooral in Europa en Japan speelt het vergrijzingsprobleem in combinatie met de torenhoge schuldenbergen op de achtergrond een rol. Er zijn steeds minder werkenden om die schulden af te betalen.
De Brexit moddert door en in Italië zal geen van de politieke partijen het aan durven laten komen op een confrontatie met Europa. Het land zal de problemen waarschijnlijk nog wel even voor zich uit kunnen schuiven, zoals Japan ook doet. Maar ja, Japan heeft een eigen centrale bank.”
De Fed zal de rente niet verhogen louter om zijn onafhankelijkheid tegenover Trump te benadrukken. Maar feit is wel dat Trump de rechterlijke macht en de monetaire bazen uit de tent probeert te lokken. De Chief Justice van de Supreme Court is laatst publiekelijk op een opmerking van Trump ingegaan over een Obama-rechter. En dat bedoelde hij niet positief. De rechterlijke macht opereert natuurlijk onafhankelijk, of een rechter nu een Democraat is of Republikein.
Er waren genoeg momenten waarop ik, en velen met mij dachten: ‘Ok, nu is hij echt te ver gegaan en zullen Republikeinen zich wel van hem afkeren’. Maar tot nog toe laten ze hem zijn gang gaan. Het voordeel voor hen is dat Trump veel Republikeinse hoge rechters benoemt. En aangezien die voor het leven benoemd worden, zullen ze nog lang invloed hebben.
Verder heeft Trump de deregulering doorgezet, heft hij minder belasting en is hij voor minder overheid. Hij sloopt als het ware de staat. De voormalige hoofdstrateeg van Trump, Steve Bannon, noemde het prioriteit nummer een: ‘the deconstruction of the administrative state.