Vorige week (15 juli) zag ik een merkwaardige televisie-uitzending. Het betrof het programma Zwarte Zwanen, uitgezonden door omroepverenging MAX en gepresenteerd door Cees Grimbergen.
Enerzijds gaf de uitzending een aardig kijkje in de onmacht van bestuurders in de pensioensector om hun beleid goed uit te leggen. Beleid dat in sommige gevallen ook niet uit te leggen is. Een paar pijnlijke momenten werden genadeloos vastgelegd.
Anderzijds werd in de uitzending grote onzin verkondigd, die niet of nauwelijks weersproken werd. Integendeel, het leek er meer op dat Grimbergen een beeld van de financiële sector heeft dat hij, onafhankelijk van de waarheid, bevestigd wilde zien.
Mierzoete koek
Want "miljarden euro's winst door rijke pensioenfondsen", op advies van 'dubbelpetter' Theo Kocken en allemaal ten koste van het midden- en kleinbedrijf, dat gaat er bij veel kijkers als mierzoete koek in. Zo moet Grimbergen hebben gedacht.
De zwarte zwanen kwamen het programma op drie manieren invliegen. Ten eerste luchtten zich gedupeerd voelende vrachtwagenchauffeurs van het Pensioenfonds Vervoer hun hart. Aanleiding was de beschuldiging van het Pensioenfonds Vervoer aan het adres van zijn vermogensbeheerder Goldman Sachs dat het sterk was benadeeld.
De schade bedroeg mogelijk 250 miljoen euro en het pensioenfonds trof in 2014 een schikking met de Amerikaanse bank. Grimbergen wekt in de uitzending de stellige indruk dat deze schade al gerechtelijk zou zijn vastgesteld, hij toont 'door MAX achterhaalde papieren' van de Londense rechtbank in beeld en hangt er dit deel van de uitzending helemaal aan op.
Niets bewezen
In werkelijkheid gaat het alleen om een beschuldiging van het Pensioenfonds Vervoer. Er is helemaal niets bewezen en er staat niets vast over de omvang van de eventuele schade. Vreemd dat journalisten die de rechtsstaat zo hoog in het vaandel hebben - 'er is niemand schuldig zonder dat het wettelijk bewezen is' - nu zo gemakkelijk de beschuldigingen van het pensioenfonds volgen.
In het vervolg van de uitzending kan het pensioenfonds overigens geen goed meer doen, want het is niet transparant over de schikking met Goldman Sachs. Het beeld blijft hangen dat het pensioenfonds een enorme schade heeft opgelopen en via de schikking maar een schijntje daarvan heeft teruggekregen.
De werkelijkheid kan geheel anders zijn. Misschien was de schade helemaal geen 250 miljoen en komt het pensioenfonds met de schikking wel heel goed weg. Journalist Grimbergen lijkt er weinig zin in te hebben dat beeld op zijn minst ook als mogelijkheid naar voren te brengen.
Geklungel van Klijnsma
Wel laat dit item meedogenloos het geklungel van bijvoorbeeld Jetta Klijnsma zien, die blijk geeft de materie niet goed te beheersen en weinig raad weet met de bloed ruikende journalist. Hij gebruikt handig de melding van Klijnsma 'ik moet nu naar het Binnenhof' als intro van het programma om desinteresse bij de politica te suggereren.
Klijnsma geeft Grimbergen volop de gelegenheid te scoren, door ook in het tweede onderwerp, de verplichte aansluiting van schilders bij hun pensioenfonds, te schutteren. Op de vraag van de journalist waarom zij daartoe besloten heeft, komen uit haar mond letterlijk dit soort zinnen: "Dat is in de context van de huidige wetgeving aan mij inderdaad. (...) Omdat je kijkt hoe het precies gaat met schilders."
Geen sterke verdediging van haar besluit, dat inderdaad ook niet te verdedigen is. Dat is dan wel weer goed aan het programma. Het maakt de onzinnige paternalistische verplichting aan schilders om verplicht lid te worden van het pensioenfonds zichtbaar. Zwarte Zwanen sloeg de plank echter geheel mis toen het over rentederivaten ging.
Dubbele petten
De financiële constructies waar pensioenfondsen miljarden mee verdienen, zo stelt het programma. Met dit soort kretologie werd de nuance verbannen naar de mesthoop. Een goudmijn voor pensioenfondsen, dikt Grimbergen het verder aan. Het allerergste volgens de opgewonden zwaan: de misschien wel 200 miljard winst op derivaten sinds 2008 is behaald ten koste van hardwerkende middenstanders.
Een advocate mocht uitleggen hoe het zat. "Pensioenfondsen profiteerden via renteswaps voor miljarden aan de rentedaling. Aan de andere kant heeft het MKB, ook via rentederivaten, miljarden moeten betalen als gevolg van de rentedaling."
In de uitzending legde Theo Kocken, universitair docent en adviseur van pensioenfondsen, helder uit hoe het echt zit. Maar als je later in de uitzending als man met verschillende petten wordt neergezet, in ieder geval iemand die belang heeft bij de verkoop van de rentederivaten, wordt je geloofwaardigheid direct zwaar aangetast.
Het nut van derivaten
Dat was waarschijnlijk de bedoeling van Grimbergen. Dat pensioenfondsen profiteerden ten koste van het MKB is grote onzin. Via rentederivaten dekken pensioenfondsen zich in tegen een rentedaling, terwijl het MKB dezelfde producten gebruikten om zich te beschermen tegen een rentestijging. Stel de rente zou zijn gestegen, en het MKB zou miljarden op de derivaten hebben 'gewonnen'?
Had Grimbergen dan een uitzending gemaakt dat het MKB 'ten koste van al die kleine pensioengerechtigden' miljarden winsten had binnengesleept? Die derivaten zijn natuurlijk geen goudmijn voor pensioenfondsen, maar een noodzakelijk instrument om pensioenen te beschermen tegen sterk teruglopende dekkingsgraden als gevolg van de dalende rente.
Nog één keer, speciaal voor Grimbergen en zijn Zwarte Zwanen collega's, een (gestileerd) voorbeeld van het nut van derivaten:
Zó werken rentederivaten
Stel een pensioenfonds heeft 50 miljard aan bezittingen. Stel voorts dat de verplichtingen over gemiddeld 20 jaar gelijk zijn aan 70 miljard en dat de rente 2% is. De contante waarde van de verplichtingen is gelijk aan 47,1 miljard (=70/(1+0,02)^20. De dekkingsgraad is gelijk aan 106,2 (=50/47,1).
Veronderstel dat het pensioenfonds een rendement behaalt van 7% en de rente daalt naar 1,5%. Het vermogen van het pensioenfonds stijgt tot 53,5 miljard (=50*1,07). De contante waarde van de verplichtingen loopt op tot 52,8 miljard (=70/(1+0,015)^20). De dekkingsgraad daalt naar 101,3 (=53,5/52,8).
De derivaten stijgen door de rentedaling in waarde, idealiter met een bedrag van 2,6 miljard. De bezittingen van het pensioenfonds zijn dan 56,1 miljard (=53,5+2,6), waardoor de dekkingsgraad weer nagenoeg het oude niveau heeft van 106,2 (=56,1/52,8).
Geen goudmijn, maar nuttig
Als de rente was gestegen, bijvoorbeeld tot 2,5%, zou er een miljardenverlies op de derivaten zijn geleden. Daar staat dan tegenover dat de contante waarde van de verplichtingen zou zijn gedaald, zodat per saldo de dekkingsgraad weer rond 106 zou uitkomen.
Kortom, die rentederivaten zijn geen goudmijn, maar een nuttig instrument de dekkingsgraden te stabiliseren, gegeven de huidige regelgeving. Ook de Nederlandse overheid maakt er gebruik van en heeft er miljarden mee 'verdiend'. Ook ten koste van het MKB?
Hopelijk is Grimbergen de enige die nog in zijn eigen sprookjes gelooft.