Van de Europenen ziet 20 tot 35% zichzelf als verliezer van de globalisering en vindt dat de mainstream niet luistert. Het liberale project van open markten en vrijhandel wordt steeds meer gezien als mislukking door de gewone man.
Verdere integratie van Europa wordt om uiteenlopende redenen niet langer als zoete koek geslikt.
Allereest is het Europese project altijd een door de elite gedreven project geweest; des te langer dit een exclusief feestje is geweest, des te groter het democratische en legitimeringstekort.
Ten tweede is het sluiten van achterkamerdeals moeilijker geworden door de alom aanwezige (sociale) media. Juist een zekere mate van geheimhouding is noodzakelijk voor landen om hun nationale belangen even opzij te kunnen zetten voor het grotere belang.
Verdeeld en krachteloos
Ten derde ontbreekt een overtuigende drijvende kracht achter het Europese project. Onderliggende drijfveren waren altijd erg sterk: West-Europa koos voor integratie om oorlog te voorkomen, Zuid-Europa koos voor democratie en Oost-Europa wilde uit de Russische greep blijven.
En allemaal dachten ze de welvaart te vergroten via integratie. Intussen zijn met name de Tweede Wereldoorlog maar ook de dictaturen in Zuid- en Oost-Europa lang geleden en staat het argument ter discussie dat vrijhandel en integratie – het hele fenomeen globalisering – voor iedereen het beste zijn.
Kortom, Europa ontbreekt het steeds meer aan een narrative voor verdieping en verbreding.
Tot slot was consensus nog relatief makkelijk in de Europese club van 6 originele oprichters, maar met 28 leden zijn de politieke, economische en sociale verschillen wel erg groot. Dit maakt de EU minder slagvaardig, veel stroperiger en een ver-van-mijn-bed-show, waardoor ook de populariteit van en het vertrouwen in de EU afbrokkelen.
Rationeel en visionair? Yeah right!
Twee tegengestelde krachten bepalen de toekomst van Europa:
- Het publiek hakt in op Europa en geeft Brussel veelal de schuld van problemen (mede omdat nationale politici Brussel als zondebok gebruiken).
- Tegelijkertijd kunnen problemen als de vluchtelingenproblematiek en Russische agressie alleen in Europees verband opgelost worden en de crises zouden Europa dus tot meer samenwerking moeten dwingen.
Rationeel en met een blik op de lange termijn is het simpel: sla de handen ineen. In de praktijk is politiek twee dingen juist vaak niet: rationaal en langetermijngericht.
Slopers versus bouwvakkers
Hoopgevend is dat Europa al sinds de start van de moderne Europese integratie gewend is aan het dealen met crises. Maar de crises stapelen zich nu wel op en met de Grexit-discussie werd voor het eerst serieus overwogen om iemand uit de club te zetten.
Een ding is duidelijk: bijna alle problemen waarmee de EU kampt zijn (mede) ingegeven door het falende governance system. Dat bleek tijdens zowel de eurocrisis als de vluchtelingencrisis. De eurozone is slechts half afgebouwd en hetzelfde geldt voor het Europese vluchtelingensysteem.
De grote vraag is of het huis in elkaar stort of dat het met vereende krachten afgebouwd wordt. In elk geval maakt het Oekraïne-referendum het de politieke bouwvakkers en architecten nog moeilijker. De uitslag speelt slopers als Nigel Farage in de kaart die pleiten voor een Brits vertrek uit de EU.
Het Nederlandse referendum was in de woorden van Farage het hors-d’oeuvre voor het Britse hoofdgerecht en de uitslag heeft momentum gecreëerd voor eurosceptisch sentiment.
Blubberbad
Deze en de bredere politieke onzekerheid rondom de eurozone en de EU maken mede dat wij het de Europese economie nog altijd minder zien doen dan de Amerikaanse. Van doormodderen dreigt Europa terug te vallen naar spartelen in een vies blubberbad. De kans dat het daar schoon uitkomt wordt met de dag kleiner.
Het lijkt dan ook onvermijdelijk dat het monetaire beleid van de ECB – waar zelfs al voorzichtig stemmen opgaan om de handen echt vies te maken door middel van helikoptergeld – en de Fed verder uit elkaar zullen lopen met op de middellange termijn neerwaartse druk op EUR/USD.